אין אַ נײַער אויסשטעלונג בײַם ייִדישן מוזיי „פּולין“ זעט מען, אַז עספּעראַנטאָ איז אויך אַ ייִדישע שפּראַך.

די סיבה דערפֿאַר איז נישט בלויז ווײַל דער פֿאַרטראַכטער פֿון עספּעראַנטאָ, ד״ר לייזער זאַמענהאָף, איז געווען אַ ייִד, אַ געבוירענער אין ביאַליסטאָק. אין די ערשטע יאָרן זענען אַ סך רעדערס פֿון עספּעראַנטאָ געווען ייִדן, ווײַל זיי האָבן געליטן פֿון אַנטיסעמיטיזם און האָבן געחלומט פֿון אַ וועלט אָן נאַציאָנאַלע און רעליגיעזע גרענעצן. דער ייִדישיסט און עספּעראַנטיסט, ד״ר צבֿי סדן, האָט טאַקע אַ מאָל באַמערקט: „עספּעראַנטאָ איז ייִדיש פֿאַר גויים“.

פֿון דעסט וועגן, איז די צענטראַלע שפּראַך בײַ ייִדן אין משך פֿון דער גאַנצער געשיכטע אַוודאי העברעיִש, און דער פֿאַקט ווערט נישט פֿאַרשוויגן אין דער נײַער אויסשטעלונג. זי הייבט זיך אָן מיטן אַלטן העברעיִש אין די אויפֿשריפֿטן אין „כּתבֿ עבֿרי“, די אַלטע אותיות, וואָס ייִדן האָבן געניצט אין דער צײַט פֿון די מלכים, פֿאַרן גלות בבֿל.

דערנאָך האָבן זיי אָנגעהויבן אַריבערגיין צום „כּתבֿ אַשורית“, די אַסירישע אותיות — דאָס וואָס מיר רופֿן הײַנט „העברעיִשע אותיות“. די אויסשטעלונג לאָזט זיך אויס מיטן מאָדערנעם העברעיִש, עבֿריתּ, וואָס דער ליטוואַק אליעזר יצחק פּערלמאַן האָט געהאָלפֿן צו באַנײַען און אויפֿצולעבן סוף 19טן י״ה. יענער פּערלמאַן איז אונדז באַקאַנט מיטן נאָמען אליעזר בן־יהודה.

אין משך פֿון אַן ערך 2,500 יאָר צווישן דער תּקופֿה פֿונעם „כּתבֿ עבֿרי“ און דעם הײַנטיקן עבֿריתּ האָבן זיך ייִדן באַניצט מיט אַ סך אַנדערע שפּראַכן — אַזוי פֿיל, אַז מע קען זיי אַפֿילו נישט אויפֿציילן. עטלעכע קען מען באַטראַכטן ווי אמתע ייִדישע שפּראַכן, ד״ה אַזעלכע, וואָס ייִדן האָבן זיי פֿאַרהיימישט און פֿאַרייִדישט, אַפֿילו ווען זיי זענען לכתּחילה געווען וואַריאַנטן פֿון גוייִשע שפּראַכן.

די ערשטע שפּראַך אַזאַ איז געווען אַראַמיש, וואָס אויף איר זענען געשריבן גרויסע טיילן פֿון ספֿר דניאל און ספֿר עזרה, ,ווי אויך דער גרעסטער טייל פֿונעם תּלמוד. כאָטש מיר רופֿן די שפּראַך פּשוט „אַראַמיש“, איז זי באמת ייִדיש־אַראַמיש, ווײַל אַ סך אַנדערע פֿעלקער האָבן אויך גערעדט פֿאַרשידענע סאָרטן אַראַמיש — גוייִש־אַראַמיש — ביזן הײַנטיקן טאָג.

דאָס דריטע רינגל אין דער קייט פֿון ייִדישע לשונות איז ייִדיש־גריכיש, וואָס איז אויפֿגעקומען נאָך דעם ווי אַלכּסנדר מוקדון האָט אײַנגענומען די ריזיקע פּערסישע אימפּעריע, אַרײַנגערעכנט ארץ־ישׂראל. אַ סך ייִדן זענען געווען צוגעצויגן צו דער גריכישער שפּראַך און קולטור, ווי מיר ווייסן פֿונעם יום־טובֿ חנוכּה. פֿאַרשידענע סאָרטן ייִדיש־גריכיש האָט מען גערעדט אין משך פֿון איבער צוויי טויזנט יאָר, ביז נישט לאַנג צוריק. ליידער האָבן די נאַציס און זייערע מיטהעלפֿערס אויסגעהרגעט אַ סך פֿון די לעצטע רעדערס פֿון ייִדיש־גריכיש, וואָס מע רופֿט זיי די ראָמאַניאָטעס. די פֿאַרבליבענע ראָמאַניאָטישע ייִשובֿים אין גריכנלאַנד רעדן הײַנט שוין דאָס גוייִשע גריכיש, ווי זייערע שכנים.

ווען די רוימער האָבן אײַנגענומען אַלע לענדער אַרום דעם מיטלענדישן ים, האָבן די ייִדן אויך אָנגעהויבן רעדן לאַטײַן, לכל־הפּחות אין דער מערבֿדיקער העלפֿט פֿון דער אימפּעריע. (אין מיזרח האָט מען ווײַטער גערעדט גריכיש.) לאַטײַן האָט זיך מיט דער צײַט פֿאַרוואַנדלט אין די הײַנטיקע ראָמאַנישע שפּראַכן: איטאַליעניש, שפּאַניש, פֿראַצויזיש אאַז״וו.

יעדע ראָמאַנישע שפּראַך האָט געהאַט אַ ייִדישן וואַריאַנט. נאָכן גירוש ספֿרד למשל האָבן אַ סך שפּאַנישע ייִדן זיך באַזעצט אין דער אָטאָמאַנישער אימפּעריע, האָט זייער ייִדיש־שפּאַניש (וואָס מע רופֿט הײַנט לאַדינאָ) אַרײַנגענומען אַ סך ווערטער פֿון די אָרטיקע לשונות: פֿון טערקיש, אַראַביש, אויך פֿון די באַלקאַנישע שפּראַכן.

די אויסשטעלונג דערציילט נישט צו פֿיל וועגן דער געשיכטע פֿון ייִדיש, אָבער אינעם קאָנטעקסט פֿונעם גאַנצן „פּולין“־מוזיי איז דאָס נישט קיין עוולה. די פּערמאַנענטע אויסשטעלונג האָט זייער אַ סך וועגן ייִדיש און וועגן דער קולטור אויף ייִדיש. עטלעכע אַמעריקאַנער פֿאָרשערס, גוטע ייִדיש־קענערס, אַזוי ווי ברײַנדל קירשנבלאַט־גימבלעט און שמואל קאַסאָוו, האָבן געדינט דעם מוזיי ווי עצה־געבערס, און אפֿשר דערפֿאַר איז דאָ אַ סך מער ייִדיש אין „פּולין“־מוזיי ווי אין אַנדערע ייִדישע מוזייען אויף דער וועלט. (הלוואַי וואָלט געווען אַזאַ מוזיי אין ניו־יאָרק אָדער תּל־אָבֿיבֿ!)

אָבער די קוראַטאָרן פֿון דער אויסשטעלונג האָבן געהאַט אַ פּראָבלעם: דער דורכשניטלעכער פּוילישער באַזוכער קען נישט לייענען די העברעיִשע אותיות. אַפֿילו די ייִדישע באַזוכער און די געסט פֿון אויסלאַנד זענען מסתּמא קנאַפּע קענערס פֿון ייִדיש־גריכיש און ייִדיש־פּערסיש, למשל. איז נישט קיין חידוש, וואָס מע האָט דאָ געלייגט דעם טראָפּ אויף די שיינע עקספּאָנאַטן און נישט אויף די שפּראַכן גופֿא. מע ווײַזט אַ סך אַלטע חפֿצים, ספֿרי־תּורות, כּתבֿ־ידן, קמיות,  פּרעכטיקע אילומינאַציעס. אפֿילו קינדערלעך, וואָס קענען נישט קיין צורת־אות, קענען הנאה האָבן פֿון אַזאַ שיינקייט.

דער אינטערעסאַנטסטער טייל פֿון דער אויסשטעלונג איז, לויט מיר, ווען מע קען הערן עטלעכע פֿון די ייִדישע שפּראַכן. מע האָט הײַנט זעלטן אַ געלעגנהייט צו הערן ייִדיש־גריכיש אָדער ייִדיש־איטאַליעניש, אָדער אַפֿילו לאַדינאָ. ס׳איז טשיקאַווע צו הערן, ווי די שפּראַך קלינגט, און צו פּרובירן אַ ביסל צו פֿאַרשטיין. אַ סך פּוילישע סטודענטן פֿון ייִדיש וועלן דערקענען דאָס קול, וואָס רעדט דאָרט ייִדיש, ווײַל עס איז עטל ניבאָרסקי, וואָס איז עטלעכע מאָל געקומען קיין פּוילן, כּדי צו לערנען אין דער וואַרשעווער זומער־פּראָגראַם. נאָך בעסער וואָלט געווען, ווען מע ווײַזט אויפֿן עקראַן דעם טעקסט פֿון די ווערטער וואָס מע רעדט, ווײַל אַזוי וואָלט מען געקענט פֿאַרשטיין אַ ביסל בעסער.

אויך זייער געראָטן זענען די שפּילערײַען אין דער אויסשטעלונג, וואָס זענען נישט בלויז פֿאַר קינדער. עס זענען דאָ שטיקלעך פֿון אַ רעטעניש (פּאָזל) מיט פֿאַרשידענע ווערטער, וואָס מע דאַרף זיי צונויפֿפּאָרן מיט אַנדערע שטיקלעך מיטן נאָמען פֿון דער שפּראַך. מע קען דאָרט אַנטדעקן, למשל, אַז דאָס וואָרט „פּופּיק“ קומט פֿון טשעכיש, און אַז דאָס וואָרט „דברארה“ (dabberare) מיינט „רעדן“ אויף ייִדיש־איטאַליעניש.

די אויסשטעלונג איז דער עיקר אַ קינסטלערישע און אַ היסטאָרישע, נישט קיין לינגוויסטישע. פֿון דעסט וועגן, פֿעלט דאָרט אַ ביסל דער הײַנטיקער מצבֿ. מיר ווייסן דאָך, אַז הײַנט רעדט מען נישט קיין ייִדיש־איטאַליעניש אָדער ייִדיש־גריכיש און אַ סך פֿון די אַנדערע אַמאָליקע ייִדישע שפּראַכן. אונדזער ייִדיש האָט דווקא גרויס מזל, וואָס די חסידים האָבן זיך אָנגעכאַפּט אין איר און רעדן זי מיט זייערע קינדער. אַנדערש וואָלט דער מצבֿ טאַקע געווען ביטער.

אָבער הײַנט רעדן ייִדן, דער עיקר, עבֿריתּ, אויב זיי וווינען אין מדינת־ישׂראל, אָדער ענגליש, אויב זיי וווינען אין די תּפֿוצות. עטלעכע הונדערט טויזנט רעדן פֿראַנצויזיש, רוסיש און שפּאַניש. דאָס הייסט, דווקא די שפּראַכן, וואָס ייִדן רעדן הײַנט פֿעלן אין דער אויסשטעלונג.

ס’איז אמת, אַז ייִדיש־ענגליש און ייִדיש־שפּאַניש, למשל, זענען באמת נישט קיין שפּראַכן פֿאַר זיך. מיט אַנדערע ווערטער, אַז מע וווינט אין אַ ייִדישער סבֿיבֿה, קען מען אַרײַנוואַרפֿן ווערטער און קאָנסטרוקציעס פֿון העברעיִש אָדער ייִדיש. די פֿאָרשערין פֿון ייִדישע שפּראַכן, שׂרה בענאָר, רופֿט דאָס אַ ייִדישער „רעפּערטואַר“, וואָס ייִדן קענען ניצן, ווען זיי ווילן.

אַז אַ ייִד זאָגט למשל: Good Shabbos! The seudah will be by me. See you in shul קען מען בולט זען די השפּעה פֿון ייִדיש דאָ און מע פֿאַרשטייט דעם באַגריף „ייִדישע שפּראַך“ נישט בלויז טעאָרעטיש, נאָר מע זעט באַשײַמפּערלעך, ווי אַזוי מע מישט אַרײַן די העברעיִשע און ייִדישע ווערטער. דער זעלבער פּרינציפּ איז געווען אין כּמעט אַלע ייִדישע שפּראַכן, אויך אין ייִדיש — בלויז אַ סך מער אַנטוויקלט. דערפֿאַר וואָלט ייִדיש־ענגליש געהאַט אַ גרויסע מעלה פֿאַר אַזאַ אויסשטעלונג, ווײַל די מערסטע באַזוכערס קענען דאָס פֿאַרשטיין.

די אויפֿלעבונג פֿון העברעיִש דורך די ציוניסטן פֿאַרדינט אויך מער פּלאַץ אין אַזאַ אויסשטעלונג. די געשיכטע דערציילט מען יאָ: מע זעט בן־יהודה מיט זײַן ווײַב, חמדה, מיט זײַן ווערטערבוך. פֿון דעסט וועגן, פֿאַרדינט די געשיכטע אַ ביסל מער חשיבֿות. די אויפֿלעבונג פֿון אַ טויטער שפּראַך — אָדער פֿון אַ שפּראַך וואָס מע רעדט שוין נישט — איז גאָר אַ זעלטענער אויפֿטו. דערווײַל האָט מען אויפֿגעלעבט אויך אַנדערע שפּראַכן, וואָס זענען געווען טויט אָדער אין אַ סכּנה פֿון אונטערגיין (למשל, האַוואַיִש און מאַאָרי) — אָבער קיין מאָל נישט מיט דער הצלחה ווי די ציוניסטן האָבן באַוויזן מיט העברעיִש. עבֿריתּ איז באמת אַ מין נס אין דער געשיכטע פֿון דער מענטשהייט, נישט נאָר פֿון די ייִדן. אַוודאי זענען פֿאַראַן גענוג ייִדן, וואָס האַלטן נישט פֿון עבֿריתּ, אַ מאָל צוליב לעגיטימע פּאָליטישע אָדער רעליגיעזע סיבות (אַ טייל חרדישע ייִדן, למשל.) אָבער אין אַן אויסשטעלונג וועגן ייִדישע שפּראַכן פֿאַרדינט זי אַ גרעסער אָרט.

The post An exhibit at Warsaw’s Polin Museum on the history of Jewish languages appeared first on The Forward.

(JTA) — Days after pro-Palestinian protesters shouted chants including “Globalize the Intifada” and “Death to the IDF” outside an Upper East Side synagogue, NYPD Commissioner Jessica Tisch, who is Jewish, apologized to the congregation during Shabbat services.

Tisch told congregants it was the police department’s duty “to ensure that people could easily enter and leave shul.”

“That is where we fell short,” Tisch said, according to reports from the service. “And for that, I apologize to this congregation.”

The apology from Tisch, who said police allowed “turmoil” to take place outside a synagogue on Wednesday night, was far apart in its tone from the statement issued by Mayor-elect Zohran Mamdani’s team, which “discouraged” the language at the protest, while suggesting that the event was a misuse of a “sacred space.”

The protest occurred outside Park East Synagogue, a prominent Orthodox congregation, while it hosted an event promoting migration to Israel. The protest drew allegations of antisemitism from Jewish leaders and major Jewish organizations, as well as elected officials like Gov. Kathy Hochul and Mayor Eric Adams. 

But some also criticized the police response, saying they allowed the confrontation to unfold.

“What I find most disturbing is that the police, who knew about this protest a day in advance, did not arrange for the protesters to be moved to either Third or Lexington Avenues,” said Rabbi Marc Schneier, whose father is the longtime senior rabbi at Park East Synagogue, the day after the protest. “Instead, they allowed the protesters to be right in front of the synagogue, which put members of the community at risk.”

Tisch acknowledged on Saturday that police should have set up a “frozen zone” at the synagogue’s entrance; because one was not set up, she said, “the space right outside your steps was chaotic.” Pens with barricades were set up for both the pro-Palestinian protesters and pro-Israel counter-protesters, though the former group “headed for the building entrance before ultimately pulling back to their pen,” a police source told the New York Daily News. 

Tisch said that the protesters were protected by a First Amendment right to protest, even near a house of worship, and said “the NYPD must uphold that right.” 

“They have the right to say things that are incredibly painful to hear. I understand that pain, deeply and personally,” Tisch said.

But, Tisch continued, police could have done more to shield attendees of the event.

“You deserved an NYPD posture that recognized the sensitivity of this location, the climate we’re living in, and the heightened fear within our community,” she said. “Instead, you had turmoil.”

At the conclusion of her remarks, Tisch was reportedly met with a standing ovation, as well as kudos from New England Patriots owner Robert Kraft, who was in attendance. Kraft is the founder of the Blue Square Alliance against Hate, formerly called the Foundation to Combat Antisemitism. 

While Tisch conceded the police could have done more, the congregation’s senior rabbi, Arthur Schneier, who is a Holocaust survivor, told the New York Post that he was grateful for the presence of the NYPD.

“Thank God in the United States, the police are protecting us against the hate-mongers,” Schneier said, contrasting their presence to the police’s cooperation during Kristallnacht.

Tisch’s appearance at Park East came less than a week after she accepted the offer from Mamdani to stay on as police commissioner, which some Jewish leaders viewed as a reassuring sign at a time when anti-Jewish hate crimes are rising. The move to keep Tisch also drew praise from Donald Trump when he met Mamdani at the White House on Friday.

But while Tisch drew the congregation’s applause with her apology, her future boss’ response to the protest was criticized by a number of Jewish leaders and organizations.

“The Mayor-elect has discouraged the language used at last night’s protest and will continue to do so,” Mamdani’s press secretary said in a statement.

She went on, “He believes every New Yorker should be free to enter a house of worship without intimidation, and that these sacred spaces should not be used to promote activities in violation of international law.”

Following the response from Mamdani’s team, UJA-Federation of New York sent a statement reading that “Every leader must denounce this heinous language,” while Mark Treyger, CEO of the Jewish Community Relations Council, said that it is “not a violation of any law, international or otherwise, for Jews to gather in a synagogue or immigrate to Israel.”

The event at Park East was organized by Nefesh B’Nefesh, a nonprofit that facilitates immigration to Israel for North American Jews. It does not assign immigrants to particular communities, but has showcased West Bank settlements — which most of the world, though not Israel or the United States, considers illegal under international law — in events and on its website as possible destinations for new immigrants.

Tisch’s current boss, Adams, visited Park East Synagogue Monday morning where he met with Arthur Schneier.

“We don’t back down in the face of hate — we show up,” wrote Adams, who returned on Sunday from a trip to Israel and Uzbekistan.

The post NYPD commissioner Jessica Tisch apologizes for allowing ‘turmoil’ outside synagogue appeared first on The Forward.

(JTA) — The organizers of the Eurovision Song Contest have revised this year’s voting rules after broadcasters from several countries accused Israel of interfering in last year’s audience poll.

The new guidelines, which were announced Friday, reduce the number of votes allotted to each fan from 20 to 10, split fan votes with input from a professional jury and discourage promotional campaigns by third parties, according to Eurovision.

“No broadcaster or artist may now directly engage with or support campaigns by third parties — including governments or their agencies — that could distort the vote,” Eurovision director Martin Green wrote in a statement.

The European Broadcasting Union, which runs Eurovision, also pledged to “expand the contest’s advanced security systems” and monitor fraudulent activity.

While the announcement of the new voting guidelines did not mention Israel, it appeared to have been spurred by outcry following last year’s competition, where Israel’s Yuval Raphael took second place after winning a notable lead from the audience vote. Social media posts had exhorted supporters of Israel around the world to vote as many times as possible.

Following her win, the public broadcasters from Spain, Ireland, Belgium, Iceland and Finland called on the European Broadcasting Union to conduct an audit of its audience voting system, with some alluding to Israel manipulating the vote. (Green rejected the allegations of Israeli influence at the time.)

Several European countries, including the Netherlands, Slovenia, Iceland, Ireland and Spain, also announced in September that they would or may boycott the competition if Israel is allowed to participate.

Following the announcements, the European Broadcast Union announced it would allow member countries to vote on Israel’s participation, but changed its plans following the U.S.-brokered ceasefire in Gaza last month. The broadcasting union plans to discuss Israel’s participation at its December meeting.

The chancellor of Austria, which is set to host this year’s competition, has also reportedly pressured its public broadcaster not to host the competition if Israel is barred.

“I truly hope that this robust package of measures provides assurance for artists, broadcasters and fans alike,” said Green of the new voting guidelines. “Above all I hope it allows for the Contest to acknowledge the sometimes-difficult world in which we live but resist attempts to turn our stage into a place of geopolitical division.”

The post Eurovision announces new voting measures following allegations of Israeli interference appeared first on The Forward.